OPOWIADANIA KULTURALNE

-  Quintus Horatius Flaccus, urodzony w Wenuzji  szóstego dnia przed idami miesiąca decembra anno 723 ab urbe condita? - zapytał żołnierz głosem niewróżącym nic dobrego.

- W gruncie rzeczy tak - odpowiedział poeta - pewne wątpliwości może budzi tylko data urodzenia, zwłaszcza, jeśli by zacząć obliczać ją według zreformowanego kalendarza, ale myślę, że po wszystkich uprzednich czasowych manipulacjach kapłanów dokładnej daty i tak nie udałoby się ustalić. Nie słyszałem jednak, żeby ktoś o podobnym do mnie imieniu i nazwisku urodził się w Wenuzji mniej więcej w tym samym czasie co ja.

         Żołnierz niepewnie podrapał się w głowę przekrzywiając nieco hełm.

- Więc jak - zapytał - Horatius to wy czy nie?

- Niech będzie, że ja - poecie jakby zrobiło się żal zbitego z tropu setnika. Możliwe, pomyślał, że biedak umie liczyć niewiele więcej niż do stu, a ja mu robię wodę z mózgu zawiłościami naszego sposobu mierzenia czasu.

- W takim razie jesteście aresztowani za samowolne postawienie sobie pomnika - powiedział surowo żołnierz.

         Poeta zdziwił się.

- To jakieś nieporozumienie - wzruszył ramionami - nie stawiałem sobie żadnego pomnika, a i nie sądzę, aby moi czytelnicy prędko mi go postawili. Moje utwory cieszą się dość zmiennym powodzeniem.

- Nie moja rzecz prowadzić dyskusję - odparł żołnierz - odprowadzimy was do pretora. Przed nim, jeśli będziecie chcieli, możecie dowodzić swojej niewinności.

         Poeta westchnął. Żołnierz nie wyglądał na zbyt rozgarniętego. Nie mówiąc już nic więcej wziął ciepły płaszcz i wyraził gotowość pójścia z wojskowymi.

         Miejscowy pretor słynął na całą okolicę z wielkiej gorliwości, ale poeta nie bardzo orientował się w tutejszych układach. Przyjechał do swojej wiejskiej posiadłości, aby odpocząć nieco od niesprzyjającego liryce gwaru Rzymu i najście żołnierzy właściwie bardziej go rozbawiło, niż przestraszyło. Był także pewien przychylności zarówno Mecenasa jak i samego Augusta, więc jakaś pomyłka prowincjonalnego urzędnika nie wydawała się być groźna, chyba, że w Rzymie coś się w ostatnich dniach zmieniło, ale kiedy wyjeżdżał nie zanosiło się na nic podobnego. Idąc z żołnierzami, rozmyślał więc w jaki sposób uchronić nieświadomego czyj spokój narusza sędziego, przed nieuchronnym w przyszłości gniewem zwierzchników.

         Pretor był mały, tłusty, miał świdrujące spojrzenie i czający się w całej twarzy cień chytrości, kogoś, kto nikomu nie da się oszukać.

- A więc to wy - powiedział, spojrzawszy przenikliwie na poetę.

- Niewątpliwie ja - zgodził się aresztowany - ale jak mniemam na tym kończy się prawdziwość postawionych mi zarzutów, o ile uznać bycie sobą za dostateczny powód do postawienia  takowych.

- Wy tam w mieście wszyscy gadacie jak Cycero, ale takim gadaniem nie zmieni się faktów, a faktem jest, że na podstawie poczynionego przez was samych wyznania, oskarżam was o postawienie sobie pomnika bez zgody odpowiednich władz. Z toku przesłuchania, a później procesu wyniknie czy oskarżę was tylko o złamanie przepisów, czy też sprawa okażę się zdradą stanu, szerzeniem kultu nowego boga, lub, w tym przypadku nie chciałbym być w waszej skórze, wynoszeniem ponad boskiego Augusta. Mówię wam to po to, żebyście zrozumieli powagę sytuacji i przestali się głupio uśmiechać.

- W głupiej sytuacji, trudno zachować mądry wyraz twarzy - stwierdził sentencjonalnie poeta - z mądrą czy też głupią miną oświadczam jednak, że musiała zajść jakaś pomyłka i że nigdy nie postawiłem sobie żadnego pomnika, i nawet nie miałem takiego zamiaru, chociaż sądzę, że potomni mogą to kiedyś zrobić, ale przecież nie mogę odpowiadać za czyny dotychczas niepopełnione i dodatkowo niewłasne.

         Pretor posmutniał jakby i znowu powiedział tonem przestrogi

- Mówienie o mojej pomyłce może być sugestią, że mamy tutaj bałagan, a że nie zgadza to się z prawdą, może stanowić podstawę do wniesienia oskarżenia o obrazę rzymskiego urzędnika, wypieranie się zaś własnych słów, zatrąca o krzywoprzysięstwo, lub przynajmniej krętactwo, tym bardziej, że mam wasze przyznanie się do winy na piśmie i nie radzę się tłumaczyć tym, że przymusiłem was jakoś do jego napisania.

- Teraz już zupełnie niczego nie rozumiem - powiedział poeta i pomyślał, że głupi wyraz jego twarzy można by chyba określić jako zbaranienie.

- Żeby nie przeciągać dłużej - pretor popatrzył na aresztowanego z pobłażliwą wyższością - czy to wy napisaliście co następuje - Exegi monumentum aere perenius, regalique situ pyramidum altius et ceatera, i tak dalej?

- A więc to oto chodzi - roześmiał się poeta - przecież to tylko wiersz, metafora, przenośnia, to znaczy, że poezja jest większa niczym wszelkie materialne upamiętnienia, a przede wszystkim trwalsza. Przynajmniej tak mniemam.

- Nie znam się na poezji - powiedział poważnie pretor - poza tym nie miejsce tu i pora na literackie rozważania. Tu stoi wyraźnie napisane - exegi monumentum... Napisaliście to czy nie?

- Napisałem - westchnął poeta - ale...

- O ale porozmawiamy później - odetchnął pretor - więc nie wypieracie się swoich słów?

- Kim bym był, gdybym wyparł się własnych wierszy? - powiedział z pewnym zamyśleniem poeta - niewiele więcej mam poza nimi, ale w gruncie rzeczy uważam się za bogacza nie mniejszego niż kiedyś Krezus. Zaprawdę bardzo byłbym biedny, gdybym wyparł się tego, co napisałem.

- W takim razie pozostaje nam teraz przekonać się, czy napisaliście prawdę, czy były to tylko czcze przechwałki, mające jakiś niewiadomy mi cel, może wynikający z jakiejś chorej chęci waszego wywyższenia się. Jeśli kłamaliście, to zwolnię was z oskarżenia, ale będę was musiał przekazać medykom, żeby orzekli, czy wasz rodzaj szaleństwa nie zagraża cives romani czy też może przypadkiem ma w sobie coś ze świętości, ale to niech rozstrzygną w razie czego kapłani. Napisaliście więc prawdę, czy też to zwyczajna blaga? - Mina pretora była teraz naprawdę chytra.

- Napisałem wiersz - odpowiedział znowu po chwili namysłu poeta - ja to nazywam pieśnią, ale niektórzy upierają się, że to oda. Słusznie jednak zauważyliście, że nie pora tu i miejsce na rozważania dotyczące poezji. Wierzę, że napisałem prawdę, ale w gruncie rzeczy jest to prawda poetycka, jeśli prawdzie potrzebne są jakieś przymiotniki, no, w żadnym razie tego co napisałem, nie nazwę kłamstwem, chociaż są tacy, którzy właśnie kłamstwo zarzucają poetom, a jeśli nie kłamstwo to jednak w pewnym sensie mijanie się z prawdą i niejasność. Platon choćby...

- Tak, tak - przerwał pretor - właśnie niejasność jest w tym co mówicie teraz, a ja potrzebuję wiedzieć, czy postawiliście ten pomnik?

- Napisałem, że postawiłem - westchnął poeta.

- To ja akurat już wiem - pretor skinął głową - ale interesuje mnie czy postawiliście go rzeczywiście.

- Jest to pomnik ze słów, chociaż właściwie nie tylko ze słów - zaczął wyjaśniać poeta - w poezji jest coś poza słowami. Nigdy nie umiałem tego określić, ale właśnie to jest chyba poezja, ten duch...

- W tej chwili nie interesuje mnie z czego ten pomnik zbudowaliście - pretor zaczynał być nieco poirytowany - materiał nie jest tu taki ważny, o ile oczywiście nie pochodził z kradzieży, ale to jeszcze inna sprawa. Nie wierzę, żeby był to pomnik większy niż piramidy, a co do jego twardości to jeszcze się przekonamy. Strasznie lubicie się widać chwalić, może uznam to ostatecznie za okoliczność łagodzącą, coś z wami jest jednak nie tak. Dla dobra sprawy powiedzcie jeszcze, gdzieście ten pomnik postawili? Trudno oskarżać was bez wyraźnego dowodu, chociaż właściwie samo przyznanie się powinno wystarczyć. Więc gdzie?

- Właściwie nie umiem odpowiedzieć - poeta zastanawiał się tym razem jeszcze dłużej - słowa napisałem na papierze, ale ta zapisana karta nie wydaje mi się, aż tak ważna. Może lepiej powiedzieć w ludzkich sercach, duszach, umysłach? - popatrzył na pretora - przynajmniej w niektórych - dodał.

- To znaczy, że nie chcecie powiedzieć gdzie - spoważniał pretor - to się nazywa utrudnianiem śledztwa i będzie was obciążać dodatkowo. Prędzej czy później ten pomnik odnajdziemy, chyba, że wbrew waszym przechwałkom zdążył się już rozlecieć. Nawet jeśli, to fakt, żeście go zbudowali pozostaje faktem. Na dzisiaj starczy. Dobrze, że wzięliście ze sobą ciepły płaszcz. Jesteście zatrzymani. - Pretor dał znak żołnierzom - jutro będę was dalej przesłuchiwał.

- Czy mógłby ktoś zawiadomić Mecenasa? - poeta postanowił jak najszybciej zakończyć całą coraz bardziej według niego pozbawioną sensu sprawę. - Caiusa Cilniusa Mecenasa, tego Mecenasa.

- Tak, owszem, macie prawo wyboru adwokata - zgodził się pretor - napiszcie nam jego imię i adres, a na pewno go powiadomimy. Nie jestem przecież waszym wrogiem, a tylko przyjacielem sprawiedliwości. - pretor przyjął pozę niewzruszonego obrońcy prawa - wyprowadzić - powiedział dumnie do żołnierzy.

*

Spędzenie nocy w więzieniu nie należy z pewnością do przeżyć przyjemnych, ale poeta doszedł do wniosku, że w życiu każde doświadczenie ma swój sens. Miał zresztą szczęście, bo oprócz pijanego wyzwoleńca w katakumbie nie było nikogo. Okolica była spokojna, jak należy przypuszczać dzięki sumienności Pretora. Zachowawszy więc stoicki spokój poeta próbował nawet wyskrobać na ścianie jakiś dwuwiersz, ale jakoś jednak nie miał specjalnego natchnienia. Rano strażnik wypuścił pijaka, a dla poety przyniósł podłą i cienką zupkę. Po kilku godzinach nudy krata znowu się podniosła i ku niezmiernej radości Horacego w wejściu ukazał się Mecenas.

- Na wszystkich bogów jesteś wreszcie - zawołał poeta - czegoś tak idiotycznego nie przeżyłem nigdy i nawet nie spodziewałem się, że przeżyję. Ten dureń zrozumiał moją pieśń dosłownie! To wykracza nawet poza wyobraźnię Arystofanesa. Zresztą szkoda szlachetnej materii słów, chodźmy stąd, bo zgłodniałem i wszystkie kości mnie bolą z niewyspania. - Spojrzał na Mecenasa i nagle zaniepokoił się nieco, twarz opiekuna wyrażała bowiem oprócz troski coś w rodzaju zażenowania.

- Kwintusie Horacjuszu - zaczął niepewnie - rzecz jasna, że podzielam twoje zdanie, co do absolutnej bezsensowności oskarżenia i wynikającej stąd twojej sytuacji, jak także zgadzam się z tobą, że pretor to skończony dureń, ale...

- I ty Caiusie Cilniuszu mówisz jakieś ale?! - wykrzyknął zdumiony poeta - czy tu może być jakieś ale? Mógłbym tylko powiedzieć - ale nie potraktujcie surowo tego kretyna, który mnie tu zamknął... chyba że... Czyżby August miał do mnie jakiś zadawniony żal? - Poeta powiedział to głosem nie tyle przestraszonym, co smutnym.

- Nie Kwintusie - uspokoił go Mecenas - moje ale jest związane z beznadziejnym uporem pretora. Nigdy nie spotkałem podobnego osła, chociaż, jak wiesz, od lat obracam się w kręgach władzy. Przybyłem tu natychmiast, jak tylko doniesiono mi, co cię przyjacielu spotkało, mając całkowitą pewność, że wystarczy moje słowo, aby cię uwolnić. Pretor jest jednak nieczuły na moje argumenty i całkiem niewiele brakowało, bym znalazł się tutaj wraz z tobą, kiedy usiłowałem wykupić cię z tego więzienia. Ten bałwan najpierw zarzucił mi próbę przekupstwa rzymskiego urzędnika, a potem chyba zaczął podejrzewać jakiś spisek, bo odniosłem wrażenie, że puścił mnie wolno tylko dlatego, że ma nadzieję wytropić dalszych uczestników domniemanego sprzysiężenia. Jak sądzę, kiedyś zajdzie wysoko, bo gdy zabraknie Augusta, ktoś taki jak Tyberiusz lub, co nie daj Wenero, Kaligula będą podobnych idiotów potrzebowali. Wybacz, ale nic nie mogłem dla ciebie zrobić. Musisz wytrzymać tutaj do jutra, a ja pędzę jak najszybciej do Rzymu po rozkaz Senatu, albo, co może być prędzej, samego Augusta. Uwolnimy cię tak szybko, jak to tylko będzie możliwe, może nawet z samego rana. Tymczasem przyniosłem ci trochę jedzenia, a strażnik za jakiś czas dostarczy ci derkę, bo rzeczywiście nie bardzo jest tu się na czym położyć. Nie gniewaj się, ale po raz pierwszy w życiu poczułem się bezradny, chociaż wypełniłem niejedną delikatną i z pozoru beznadziejną misję w służbie boskiego. Naprawdę nie wiem jak mam cię pocieszyć, może lepiej już pójdę. Im prędzej dotrę do Rzymu, tym szybciej stąd wyjdziesz.

Horacy oparł się o wilgotną ścianę.

- Pospiesz się więc - jęknął - nie jestem komediopisarzem tylko lirykiem. Moja sytuacja, chociaż w swej istocie śmieszna, budzi we mnie zgoła inne uczucia i przywraca pamięć tego, co spotkało mnie po klęsce Pompejusza. Mój stoicyzm zaczyna się chwiać, czego najlepszym dowodem jest to, że opieram się o ścianę. Nie lubię więzień i zimna, z tego powodu właśnie nie mieszam się do polityki, ale widać Grecy mieli rację wierząc w przeznaczenie i tak czy inaczej, to co mnie spotyka, było mi pisane. - Dostrzegł w oczach Mecenasa łzy prawdziwego wzruszenia - idź, idź już - powiedział.

         Kiedy przyjaciel wyszedł, poeta westchnął ciężko i usiadłszy na ziemi rozwinął zawiniątko z przyniesionym pożywieniem. Był głodny, ale nie chciało mu się jeść. Przeżuwał powoli kęsy, w głowie miał pustkę, w sercu jakąś niejasną tęsknotę. Na szczęście pretor nie wezwał go tego dnia na przesłuchanie. Możliwe, że był zajęty czym innym, a może z wprawą doświadczonego śledczego czekał, aż aresztowany w lochu skruszeje i stanie się łatwiejszym podmiotem badań? Jak obiecał Mecenas, pod wieczór strażnik rzeczywiście przyniósł derkę i dzięki temu druga już więzienna noc wydawała się łatwiejsza do przespania. Byle do rana - pomyślał poeta i ułożył się do snu. Męczyły go majaki. Najpierw śnił, że jest w domu ojca i ten roztacza przed nim perspektywy, jakie ludziom jak oni niskiego stanu, może dać nauka. Potem ujrzał wykrzykującą płomienne hasła głowę Pompejusza i Brutusa pokazującego zakrwawiony sztylet. Przez chwilę dał się porwać dawnej płomiennej, republikańskiej namiętności, by nagle odczuć ciężar bojowej tarczy i usłyszeć krzyki siejące zamieszanie w szeregach - Pompejusz ucieka! Pompejusz ucieka! Cisnął oręż krępujący ruchy i puścił się pędem przed siebie, zrobiwszy uprzednio w tył zwrot. Przypomniał sobie uczucie jakie towarzyszyło mu wtedy pod Filippi - oto biegnie po ateńskim stadionie, wyprzedza współzawodników i widzi już wawrzyn czekający na niego za metą. Obudził się nagle spocony. Poczuł chłód. Derka leżała odrzucona obok, wyczuł ją dłonią. Okrył się ponownie. Wtem ujrzał w ciemności dwa świecące punkty. Przybliżały się powoli, aż wypełniły całą przestrzeń przed nim. Tak mogły świecić tylko oczy tej egipskiej wiedźmy, którymi oślepiła najpierw Cezara, a potem Marka Antoniusza.

- Nie powiesz, że ci się nie podobałam - syknęła głosem żmii - gdzie twojemu pomnikowi wierszokleto do piramid, gdzie tobie Rzymianinie do mądrości wschodu, gdzie temu sflaczałemu eunuchowi z Kapitolu do wielkości Cezara i siły Marka. Uczuł nagle powiew wiatru i znów usłyszał krzyk - Kleopatra odpływa! Wstrząsnął nim ni z tego, ni z owego diabelski śmiech Liwii. O bogowie, zamruczał przez sen, co za wstrętne babsko, tamta była przynajmniej piękna. Ukazała mu się naraz dobroduszna twarz Augusta - gdzie się pchasz na Kapitol synu wyzwoleńca? - powiedział pogardliwym głosem boski i odwrócił się. Odchodząc podbijał jak w gimnazjonie piłkę. Poeta dostrzegł, że to pomniejszona głowa Pompejusza. Tyberiusz i Kaligula chowali się za kolumnami. Obudził się z płaczem - tato, do domu - wyszeptał. Przypomniał sobie, że zabrali mu dom. Niech już przyjdzie ten Mecenas pomyślał rozbudzając się. Skulił się pod ścianą i czekał.

         Mecenas pojawił się w końcu tak, jak obiecywał, ale jego twarz wyrażała rozpacz i jeszcze głębszą troskę niż poprzednio.

- Dotarłszy do Rzymu pobiegłem prosto do Augusta - zaczął zdawać relację - boski był z początku oburzony, chociaż nie ukrywał, że twoja przygoda go również bawi. Już miał podpisać rozkaz natychmiastowego uwolnienia cię, kiedy nagle postanowił przeczytać jeszcze raz twoją pieśń. Popukał się w boskie czoło, czytając o tym pomniku, ale potem się zmarszczył i zapytał mnie, co znaczy to non omnis moriar i to, że przyniosłeś do Rzymu greckie pieśni. Wywnioskowałem, że jest zazdrosny o swoją boskość i zaczyna podejrzewać, że to o Grecji świadczy o twoich sympatiach republikańskich. August niestety staje się podejrzliwy. Tłumaczyłem jak umiałem, że chodzi o twoją sztukę, ale nie wydawał się być do końca przekonany. Wtedy napatoczył się Klaudiusz, wiesz ten kulawy jąkała i August jak zwykle na jego widok wpadł w zły humor. Powiedział, że musi się chwilę zastanowić i odszedł, a potem nie miał dla mnie czasu. Po coś u licha pisał o tych eolskich harfach? On to zrozumiał jako ukryte szyderstwo.

- Nic takiego nie miałem na myśli - zajęczał poeta - przecież w ten sposób można się przyczepić do każdego słowa czy zdania. To wygląda jakby August był niewiele mądrzejszy od tego cymbała, który mnie tu trzyma.

- Horacy, na bogów! Nie powtarzaj tego głośno, bo zgubisz siebie i mnie - Mecenas zatkał poecie usta - lepiej poczekaj, aż przypomni sobie to, co napisałeś po bitwie pod Akcjum. On nie jest mściwy, tylko Liwia go zatruwa i nie wiem czy  tylko w przenośnym znaczeniu. Wytrzymaj jeszcze jeden, może dwa dni, najwyżej jakiś tydzień, a wszystko dobrze się skończy.

- Dobijasz mnie przyjacielu - powiedział głucho poeta - miałem dzisiaj takie sny, że kiedy je przypomnę, to myślę, że budzi się we mnie duch prawdziwego buntownika. I tak nie mogę darować Augustowi zbeszczeszczania głowy Pompejusza, a teraz zaczynam myśleć, że boski traci również własną. Jak tak dalej pójdzie, uznam, że rzeczywiście należę do jego przeciwników i spotyka mnie słuszna kara. A tak między nami, to trochę żałuję, że pisałem źle o Kleopatrze, podobała mi się, więc może to z zazdrości?

- Oby cię bogowie jak najprędzej stąd uwolnili - powiedział jeszcze bardziej przestraszonym głosem Mecenas - ty mój drogi chyba bredzisz w gorączce. Słyszałem, że ludzie dostają w więzieniu obłędu, ale u ciebie to gorzej niż szaleństwo. Mam nadzieję, że wrócisz do siebie, jak tylko zobaczysz słońce i napiszesz jakąś przyjemną pieśń o życiu na wsi. Pamiętaj, że nie wszyscy w Rzymie cię lubią i są tacy, których ucieszyłoby twoje nieszczęście. Nie daj się ponieść poczuciu krzywdy, miej rozum. - Mecenas miał teraz wygląd zupełnie strapionego, poeta znowu opierał się o ścianę i patrzył przed siebie tępym wzrokiem. Mecenas nagle się ożywił. Zbliżył kaganek do ściany i zaczął się jej uważnie przyglądać.

- Patrzę - mówił - czy w desperacji nie nabazgrałeś czegoś na murze. Zaklinam cię na wszystko, w co wierzysz, nie próbuj nawet czegoś tu napisać. Ten pretor jest głupi, ale się zna na swojej robocie, może przyjść tu i sprawdzić.

- W ogóle odechciało mi się pisać - mruknął poeta - zajmę się jak stąd wyjdę sadzeniem grochu.

- Mój drogi nie upadaj na duchu, wspomnij na przykład Sokratesa, chociaż mam nadzieję, że to co się w tej chwili dzieje nie skończy się podobnie - załamał ręce Mecenas.

- W dupie mam Sokratesa - odpowiedział poeta - chcę do domu.

         Mecenas otworzył usta, żeby powiedzieć coś mądrego, choć nawet w tym słabym oświetleniu było widać, że nic takiego nie chce mu przyjść do głowy. Na szczęście z kłopotu wybawiło go wejście strażnika i jeszcze kogoś. Poeta z początku myślał, że to pretor, ale nowoprzybyły okazał się być wysłańcem z Rzymu.

- Quintusie Horatiusu Flaccusie - odezwał się - jesteś wolny. Boski August kazał mi też przekazać ci ten list i ową skromną rekompensatę za twoje ostatnie przeżycia. - Mówiąc to wręczył poecie niewielki zwój i sakiewkę.

         Poeta westchnął z ulgą.

- O, nomen dulce libertatis - zawołał.

- W życiu możemy się spodziewać wszystkiego - zawtórował mu Mecenas.

         Kiedy wyszli na światło dzienne, poeta przez chwilę mrużył oczy.

- Zostawiłem w lochu derkę - powiedział nagle - pozwólcie, że wrócę po nią tak, jak nie wróciłem pod Filippi po swoją tarczę. Niech przypomina mi, że naprawdę w życiu wszystko jest możliwe.

*

W swoim wiejskim wygodnym domu poeta zabrał się do czytania listu od Augusta.

         Wielce szacowny i drogi mój Quintusie - pisał boski.

         Wybacz, że moja opieszałość skazała cię na jeszcze jedną noc w niewygodzie. Niech ta skromna suma jaką przysłałem (pieniędzy nawet ja mam zawsze za mało) pozwoli zapomnieć ci o ciemnicy i chłodzie. Wybacz mi, proszę o to raz jeszcze.

         Oczywiście  oskarżenie ciebie o wybudowanie sobie pomnika  bez zezwolenia na podstawie metafory użytej w wierszu było śmieszne i całkowicie absurdalne. Trudno jednak wymagać, aby wszystkie stanowiska państwowe, zwłaszcza na prowincji, były obsadzone przez ludzi światłych i znających się na sztuce. Mógłbym tego dokonać jedynie skazując na banicję większość patrycjuszy i senatorów, ale wcześniej czy później obróciłoby się to przeciwko mnie. Jeśli jednak spojrzeć na sprawę z drugiej strony, to sumienność pretora w pełnieniu swych obowiązków, a także jego ślepa wiara w litery nie tylko prawa, mogą być godne nawet pochwały. Postanowiłem w związku z tym dać mu na Kapitolu stanowisko nauczyciela Tyberiiusza i Kaliguli. Sądzę, że swoją dokładnością nauczy ich przynajmniej porządku, bo rozumu niestety nie uszlachetniłby im nawet sam Cycero. Odwołałem urzędnika więc natychmiast do Rzymu i nie sądzę byś musiał się go nadal obawiać.

         Ów prostaczek zwrócił mi jednak uwagę na coś, o czym zapomniałem, a co w sprawowaniu władzy bywa czasami wielce przydatne, a mianowicie na czytanie między wierszami. Przeczytaj więc uważnie, jak rozumiem twoją odę, czy jak sam ją nazywasz pieśń.

         Wzmianka o piramidach nasunęła mi oczywiście na myśl Kleopatrę, ale też Cezara i Marka Antoniusza, że o Pompejuszu nie wspomnę. Nie straciłeś dla tej dziwki głowy, jak ostatni ze wspomnianych, nie padłeś przez nią pod pomnikiem tegoż nieszczęśnika z dziesiątką sztyletów wbitych w plecy, jak mój przybrany ojciec, nie zmiękczyłeś spiżu woli i męstwa jak opuszczony, zdradzony i zeszmacony Marek Antoniusz. Przeżyłeś ją tak jak ja i jak ja stałeś się równy bogom, niech będzie, że tylko egipskim. Nie wszystek umrzesz, ale ja sądzę, że i ja także. Czyż mam widzieć w tobie drogi mój Horacy rywala? Gdybym tak pomyślał, albo by dla jednego z nas w Rzymie zabrakło miejsca, albo musiałbym się wznieść na szczyty szaleństwa i zacząć tworzyć poezję. Nie chcę przejść do potomności jako kat wielkiego artysty, ani jako wariat, który przystrojony samozwańczym wawrzynem śpiewa dla gawiedzi homeryckie hymny. Może tak właśnie postąpi któryś z moich następców, ale ja z pewnością nie. Zadowolę się spiżem i piramidami. Może u potomnych będziesz Horatiuszu ode mnie większy, ale póki co na szczęście niewielu tak myśli. I niech tak zostanie.

         Wzmianka o wierszach eolskich, których rytm zaszczepiłeś w mowie italskiej, wydaje mi się znacznie niebezpieczniejsza. Nie bez przyczyny przecież szukał Pompejusz wsparcia przeciwko Cezarowi w Atenach i coś w tym było, że posłuchałeś jego słów. Miałem nadzieję, że dawne sympatie porzuciłeś wraz z tarczą pod Filippi, ale chyba jednak myliłem się. Pozostałeś w głębi duszy republikaninem i demokratą. Nie wypieraj się. Zastanawiałem się, czy idee, które brzmią w rytmie twoich strof mogą mi zaszkodzić i doszedłem do wniosku, że nie. Zaowocują one dopiero po latach i zwrócą się chyba jeszcze nawet nie przeciwko Tyberiuszowi czy Kaliguli, chociaż może niektórym pozwolą znosić cierpliwiej i z nadzieją czasy, które nastąpią wtedy, gdy ja udam się na osobiste spotkanie z bogami. Nie będę więc prześladował cię i z tego powodu.

         Cóż więcej. Niech lud szuka za twoim przykładem wawrzynów, a nie korony, a ja niech nadal pozostanę władcą ludzi podobnych naszemu głupawemu pretorowi. powiadam ci, że na takich idiotach też można zbudować coś trwalszego niż spiż i większego niż piramidy.

         Na zakończenie drogi mój, prosiłbym cię, żeby ten list pozostał między nami, najlepiej spal go zaraz po przeczytaniu. Nie chcę, żebyś miał jeszcze jakieś kłopoty, ostatnio coraz bardziej cenię sobie spokój i zajęcia w ogrodzie. Nim go jednak zniszczysz, zapamiętaj sobie, że jak ty na poezji, ja znam się na ludziach i gdyby ci coś głupiego przyszło do głowy, to raczej to napisz, niż zrób.

         Odwiedź mnie kiedy wrócisz do Rzymu, pośmiejemy się obaj z twojej przygody, a może raczej we trzech, bo zapewne będzie ci towarzyszył Mecenas. Jak widzisz proponuję w ten sposób trzeci triumwirat, a że do trzech razy sztuka, ten może będzie naprawdę udany.

Twój August

         Poeta zamyślił się. Westchnął wreszcie i przysunął zwój do lampki oliwnej.

*

W jakiś czas później Mecenas zapytał Horacego.

- Powiedz mi przyjacielu, dlaczego kiedy wróciłeś po tę więzienną derkę, tak długo cię nie było? Jakoś męczy mnie z tego powodu ciekawość, bardziej nawet niż chęć dowiedzenia się, co napisał ci w swoim liście boski.

- Nie mogłem się  powstrzymać, żeby nie zostawić po sobie jakiegoś śladu - uśmiechnął się poeta.

- Tak też pomyślałem - skinął głową Mecenas - jeśli coś może bardziej przyciągać niż list napisany przez Augusta, to może być tylko wiersz napisany przez ciebie. Cóż więc napisałeś na więziennej ścianie?

- Nil desperandum - odpowiedział poeta.

- Tylko tyle? - zdziwił się Mecenas.

- Aliquando bonus dormitat Homerus - uśmiechnął się Horacy.

Galia est omnis divisa in partes tres.  Pewnie dlatego, że Gallowie piją dużo wina. To zastanawiające, ale nadmiar trunku zawsze coś potraja. Nawet nasze rzymskie trzy wygląda jak jedynka widziana po pijaku. Jak popiliśmy trochę z Pompejuszem na koszt Krezusa, to zaraz potem wymyśliliśmy triumwirat. Gallowie w bitwach też muszą widzieć nas potrójnie, dlatego zwyciężamy. Śmieszne, ale jak kiedyś Brutus się upił, to w żartach celował we mnie sztyletem i zawsze trafiał obok. Nie mógł zorientować się, który z nas trzech jest prawdziwy. Brutus miewa czasami dziwne poczucie humoru, może dlatego, że wychował się bez ojca. Z tą całą wojną galijską, to też tak wyszło przez nieporozumienie. Pompejusz zapatrzył się na jakąś niewolnicę i bełkotał w jej języku - qe bella - senat zrozumiał - bellum i tak właśnie znalazłem się tutaj. Ten facet, kiedyś straci głowę przez jakąś kobietę i założę się, że będzie to cudzoziemka.

         W każdym razie wydaje się, że w Rzymie wystarczy zliczyć do trzech, żeby coś znaczyć. Wszystkiemu winna republika. To nie ustrój, a rozstrój. Mówiąc językiem żołnierza zasrane państwo. Właściwie ktoś mógłby wpaść na pomysł opodatkowania latryn, zwłaszcza w senacie. Jak mawia Cycero - pecunia non olet. Nawiasem ten złotousty zawsze kojarzył mi się z grochówką. Podłe żarcie w tej Galii i stąd te gastryczne skojarzenia. Podobno tutejsi jadają żaby i ślimaki. Brutus mówi, że też próbował. Z tym chłopcem jest jednak coś nie tak. Krezus wiedział, co robi, idąc na wschód. Partowie przynajmniej żarcie mają lepsze. Oczywiście najwygodniej ma Pompejusz siedząc w Rzymie. Ha, cóż, przynajmniej zwiedzę kawałek świata. Wino tu przynajmniej nie najgorsze. Niedawno tak się spiliśmy, że kilka dni tropiliśmy Gallów chodząc w kółko. Legiony były już bliskie paniki, bo ciągle przybywało śladów. Dobrze, że kilku naszych pospało się i dopiero jak trafiliśmy na nich leżących przy drodze zorientowaliśmy się, co robimy. Circulus vitiosus, można rzec. Dobrze, że Gallowie nas nie napadli. Pewnie też byli pijani.

         No tak, miałem się przecież streszczać. A zresztą... podejrzewam, że część moich pamiętników zaginie, bo za przeproszeniem takiego burdelu jak obecnie w Rzymie chyba nie było i nie będzie. Możliwe, że to co zostanie, posłuży potomnym za wzór lapidarności. Jakbym naprawdę pisał zwięźle, to pewnie przetrwałoby ze mnie tyle, co do dzisiaj z Safony. Tfu, czy człowiek bez przerwy musi myśleć o babach? Czasami zachowuję się jak Brutus, a Brutus jest bez względu na porę roku jak kot w marcu. Marzec to paskudny miesiąc. Nigdy nie wiem jak się ubrać. A koty czczą jak mi się zdaje w Egipcie. Powinienem się kiedyś tam wybrać. Niby daleko, ale zawsze cieplej, niż choćby w Brytanii. Ad rem jednak. Więc rzeczywiście cała Galia jest podzielona na trzy części. Ta trójka coś jednak w sobie ma. Choćby  jakby się Pompejusz pokłócił z Krezusem byłbym ten tertius gaudens. Brutus jak się upije to bredzi trzy po trzy. Niedawno powiedział do mnie tato. Splądrowali jakąś galijską winnicę. Cała rzecz w tym, że już była pod rzymską administracją. Chciałem tych wandali przykładnie ukarać, a tu Brutus wyłazi zza beczki i bełkoce na mój widok - tato. Et tu, Brute fili... Ciekawe, co ten chłopak jeszcze narozrabia. Kazałem ukrzyżować co trzeciego z centurii. Brutusa postawiłem jako drugiego. Zresztą i tak ułaskawiłem ich. Centurion właśnie nie umiał zliczyć do trzech, czy też mu się w oczach troiło i ciągle i tak na Brutusa wypadało. Co miałem robić ? Zastanawiam się właściwie jak to jest, że jednak wygrywam tę wojnę. Gallowie muszą naprawdę jeszcze więcej pić niż legioniści. Gadają też tak, jakby się im języki plątały. Czy ktoś trzeźwy może się tak nazywać jak ten ich wódz? Jakiś Wercynognatus czy Venus vulgivaga. Co się tyczy kobiet, to Galijki są wcale niczego. Pompejusz miałby tu duży wybór. On lubi wybory, zwłaszcza, kiedy to jego wybierają. Mógłby sobie właściwie tutaj tworzyć swoją republikę. Zresztą Gallowie sami pewnie kiedyś coś sobie utworzą. Jak nie Gallowie to Galijki. Niedawno złapaliśmy taką jedną z mieczem przebraną za mężczyznę. Wysłałem ją do Brytanii, chodziło mi o to, żeby daleko. Nie wiem, co się z nią teraz dzieje, ale pewnie historia kiedyś się powtórzy. Nihil novi sub sole.

         A właśnie, muszę znowu powtórzyć, że cała Galia jest podzielona na trzy części... Chyba jutro powykreślam trochę z tego, co napisałem. Głównie to o Brutusie. Po co mam chłopakowi łamać karierę? Przeczyta to Cycero, albo co gorsza jakiś początkujący i szukający rozgłosu poeta. Jak poskreślam, to wyjdzie krótko, po wojskowemu. Mistrz lapidarności powiedzą o mnie kiedyś. Ale ja właściwie lubię sobie pogadać, tylko nie bardzo mam z kim, bo przecież nie z Brutusem. Co on może ciekawego powiedzieć? Słuchać też nie umie, zaraz zasypia. Jak sobie przypomnę dialogi Platona, to myślę, że albo w Grecji było inaczej, albo Platon gadał sam do siebie.

         Pora kończyć, koguty pieją. Galia est omnis divisa in partes tres... Dokończę jutro.

To nie świnie wymyśliły chlew. Kiedy leżę na zasranej słomie i patrzę na uwalany gnojem ryj wuja wystający z sąsiedniego kojca, mogę tylko ubolewać nad upadkiem naszego gatunku, tylko cierpieć nad moją degradacją, tylko przeżywać ból upodlenia, pozbawienia godności, nawet praw, którymi cieszą się na tym świecie inne zwierzęta, zwłaszcza domowe.

- W końcu świnia jest też zwierzęciem domowym - mówi wuj - cóż, że rzadko zabierają nas na salony w innej postaci niż takiej czy innej wędliny lub mięsa. Udomowiono nas, albo udomowiłyśmy się same, może w poszukiwaniu jakiegoś ludzkiego ciepła, jakiegoś bliższego kontaktu z osobą inteligentną. Niejeden człowiek ma w domu tak jak my tutaj, a są przecież i tacy, którzy zawiązują nam kokardki i trzymają w pokojach.

- I oto filozofia głupiego wieprza - odzywa się kuzyn z lewej - miłość do człowieka, uznawanie jego wyższości, a przecież to ludzie zbliżyli się do nas i dzięki nam przestali pożerać się wzajemnie. Tacy jak ty, wuju, podłożyli się tej nagiej małpie i wymyślili świński raj na ludzkim stole, na który trafiamy po śmierci. Ty nawet wierzysz, że mógłbyś dostać się tam za życia.

- Lepsza nawet taka religia od ateizmu - odpowiada wuj - pewnie, że lepszy judaizm albo hinduizm, ale oni gorzej karmią, więc chrześcijanie mają swoje dobre strony. Jeśli nie żresz za dużo, możesz nawet dłużej pożyć, ale w końcu stanie się składnikiem jakiejś tkanki człowieka, który cię zje, podnosi jakoś nasz poziom rozwojowy. Wszechświat jest cierpliwy i ma czas, im więcej ludzie będą nas zżerać, tym prędzej w nas się właśnie przekształcą. Możesz sobie nie wierzyć w nic gówniarzu, ale świnie i tak w końcu zatryumfują. Wygramy poprzez nasze szynki, jak zwyciężają podbite narody, których kultura obezwładnia w ostatecznym rozrachunku zdobywców.

- A ty możesz sobie wierzyć - powiada kuzyn - chociaż twój sposób myślenia stawia najwyżej w hierarchii wągry i inne świństwa, im mniejsze, tym pewniej połykane przez wszystko, co większe. Ta wiara pozwala ci leżeć i gnić w lenistwie, nie zmusza do jakiegokolwiek wysiłku, uprawomocnia twoją bierność i czyni życie znośniejszym, może w ogóle możliwym? Uważasz się za pępek świata i sądzisz, że ta twoja pępkowość w końcu zatryumfuje, tylko dzięki sobie samej. Oszukujesz się, tumanisz innych, ułatwiasz życie naszym oprawcom. To filozofia śmierci, zgody na podporządkowanie dominującej rasie tylko w złudnej nadziei, że pokonamy ją jako gatunek. Z punktu widzenia jednostki to tragiczna wiara, wiara rozpaczliwa, wiara pokonanych, wiara sankcjonująca nie wiedzieć przez kogo ustalony obecny porządek, pogrążająca nas w nieświadomości zbiorowej, łagodząca ból bycia wykastrowanym i przeznaczonym na rzeź.

- Nie ma nic bardziej żałosnego - mówi wuj - od zbuntowanej świni. Oto zgubny wpływ orwellowskiej bajki. Moja wiara bierze się z istoty mojego świńskiego jestestwa, jest zgodna z moją naturą myśliciela, z korzeniami mojego pochodzenia, z dziadami i pradziadami, których ciała połączyły się z ciałami ludzkimi i nadal powoli pracują nad wypełnieniem człowieka świnią, nad doszczętnym ześwinieniem go. Orwell mój drogi był człowiekiem i jego zbuntowana świnia nie jest niczym więcej, jak tylko wytworem ludzkiej wyobraźni. Naśladuje człowieka, upodabnia się do niego, ale nim nie zawładnie, to właśnie człowieczeństwo zawładnęło w końcu świństwem, zdominowało je. W mojej wizji ostateczności nie ma nic innego poza jednym, wielkim, zajmującym całą życiową przestrzeń świństwem. Nie zauważasz drogi kuzynie, że nawet jahus Swiffta, choć podobny do pozorów jakie sprawiamy my świnie narzuconą nam egzystencją, to również postać wymyślona przez człowieka nie dostrzegającego różnicy między ideą a jej cieniem, dodatkowo cieniem zafałszowanym przez egzystencję. Podobnie z bajkami o świnkach trzech, miss Piggy i innymi ludzkimi kłamstwami, produkowanymi przez ludzi dla ludzi, ku ludzkim uciechom i morałom, względnie jakiemuś samoistnemu fenomenowi literackiemu, jakiejś skonkretyzowanej duchowości, o której posiadaniu człowiek jest przekonany, z którego to przekonania stara się uczynić pewnik. W jakimś sensie jedyny to dla niego ratunek, kiedy nasze świństwo wyprze jego człowieczeństwo właśnie w tę transcendencję.

A dziś? A jutro? - zawołał kuzyn - cóż mi po wierze w dominację, jeśli nie nastąpi ona nawet pojutrze, skoro jej nie dożyję jako ja, jako to czym jestem i czym być byłoby mi dobrze, gdyby nie brud tego chlewa, gdyby nie zadrutowany ryj, gdyby nie świadomość nadchodzących ludzkich świąt i rzeźnickiego noża? Wiara ma być mi pociechą, pokora ulgą, pogodzenie z tym jak jest wytchnieniem? A ja jestem świnią stojącą nad perłą, która nie ma dla mnie znaczenia. Staram się żreć mało, żeby zarżnęli mnie jak najpóźniej, bo cholera nie znam innej rzeczywistości poza tym zasranym chlewem, a świadomość tego zasrania nie czyni mojej chęci do życia nawet w najmniejszym stopniu słabszą. Owszem jestem estetą i muszę w ostateczności głosić pochwałę brzydoty, śnić jakieś opozycyjne piękno, jakiś antychlew, być filozofem, poetą, artystą, by wznieść ryj ponad smród, ślepia ponad drewno kojca, myśl ponad głoszony przez ciebie zabobon. Moja wieczność jest tylko po to, by móc przeżyć następny dzień, nie dążę do niej, a tylko do jutra, a jutro będę dążył do jutra następnego i tak codziennie, tak długo jak się da. To jest właśnie moja prawda zwyczajnej świni, świni ograniczonej sobą i rzeczywistością. Nawet nie wychodzę poza siebie, nie utożsamiam się z Syzyfem, nie dążę do heroizmu, chcę żyć i nic więcej.

Patrząc na wuja i kuzyna właściwie nie dostrzegałem żadnej różnicy. Obaj leżeli w swoich kojcach, żarli te same pomyje, wydalali je w tym samym poczuciu ulgi i odrazy. Odmienność ich wewnętrznego bogactwa nie rzucała się w oczy, nawet jeśli objawiała jakąś odczuwalną odmiennością w otaczających ich aurach. Widziałem tylko dwa wieprze, chyba nie dość jeszcze spasione, by pozbawić mnie w najbliższym czasie swojego towarzystwa. Artyzm kuzyna i mistycyzm wuja były wyłącznie ich wewnętrznościami, może posiadały jakieś walory smakowe, które kiedyś we właściwy lub niewłaściwy sposób ocenią ludzie. Może na oko wuj wydawał się mimo wszystko jakoś szczęśliwszy, mniej zestresowany, ale i niestety grubszy, co w równym stopniu przybliżało go do dołożenia swojej cząstki w dziele zeświniania ludzi, w jakim szczupłość pozwalała kuzynowi na dłuższe cieszenie się świńską doczesnością. Nie umiałem wybrać między ich poglądami. Zarówno jedne jak i drugie wydawały mi się niewystarczające, nie gwarantując mi ani poczucia bezpieczeństwa ani czegoś więcej, co by powodowało moje zadowolenie. Byłem taką samą świnią, musiałem egzystować jak kuzyn, a jeśli wiara wuja była prawdziwa, to określała również i moją misję, nawet bez mojej wiary. Wspólnota losu w planach szczegółowym i ogólnym prowadziła mnie tylko do stwierdzenia, że przecież choć już zarżnięto tyle świń, to właściwie nic cię nie stało, więc mogą zarżnąć i mnie. Nie będę ani pierwszym ani ostatnim, zaginę w niepamięci wszystkich przeszłych, przyszłych i obecnych świń i wobec tego wszystkiego nie mogłem wykrzesać z siebie nic ponad poczucie zagubienia i bezradności. Znajdowałem się w tym konkretnym tu i teraz, ale nie widziałem w tej chwilowej teraźniejszości wyjścia z egzystencjalnych impasów. Mimo świadomości własnej linii życia, mimo naturalności podążania nią, nadal tkwiłem w zasranym przez nas, choć zbudowanym przez ludzi chlewie, bez realnych szans na zmienienie swojego położenia. Nawet jeśli kiełkowało we mnie jakieś mające się nagle objawić oświecenie, nawet jeśli coraz wyraźniej docierało do mnie to, iż wiem, że nic nie wiem, nie wynikało z tego nic. Byłem jeszcze młody i mogłem mieć nadzieję, że jeszcze wyniknie, ale kiedy znów popatrzyłem na wuja i kuzyna...

Archeologię wybrałem głównie z jej powodu. Już w szkole zapisałem się do drużyny skautów zajmującej się badaniem prehistorii, w której żeńskiej części była właśnie ona. Zbliżyły nas do siebie letnie obozy, na których przekopywaliśmy wiele metrów sześciennych ziemi, wydobywając skarby przeszłości. Właściwie jakie tam skarby. Raz kawałek kości, innym razem fragment zardzewiałej rury. Nie wydawało mi się to aż tak bardzo interesujące, ale dla niej miało ogromne znaczenie.

- Wyobrażam sobie - opowiadała z pasją - jak jakiś nasz bohaterski praprzodek przeciskał się tym kanałem umykając tropiącym go na powierzchni prześladowcom. To musiało być jeszcze w czasach dominacji ludzi, kiedy dla nas dostępne były tylko podziemia. Zapewne szukał jakiegoś bezpiecznego miejsca do życia, takiego, w które mógłby przyprowadzić swoją rodzinę, może całe plemię? - Ponosiła ją wyobraźnia - Był mokry, cały unurzany w ludzkich ekskrementach, ale wiedział, że może wytrzymać znacznie więcej, że nie zginie choćby nawet jeszcze wiele razy spuszczono wodę, choćby u wylotu kanału czekał kot. Podziwiam bohaterstwo tamtych praszczurów, które potrafiły zachować gatunek nawet w tamtych, pełnych niebezpieczeństw czasach.

To nawet przemówiło do mnie. Nie myślałem przy niej o niczym innym, jak tylko o zachowaniu gatunku i jeśli rzeczywiście jakiś nasz przodek przeciskał się tym kawałkiem rury, byłem gotowy powtórzyć jego wyczyn, byle tylko ona uznała mnie za godnego posiadania z nią potomstwa.

Innym razem dokopaliśmy się jeszcze głębiej i znaleźliśmy sporawy gnat, porządnie skamieniały, na którym w jednym miejscu widać były kilka podłużnych rys. Prawie się wtedy rozpłakała.

- Popatrz, byliśmy już wtedy - mówiła przez łzy - To my zjedliśmy wielkie gady żyjące ówcześnie. Wychodziliśmy nocą i podgryzaliśmy te potwory, kiedy zamierały na chłodzie. Gryźliśmy aż do kości i wszystko po to, by nasz trud wykorzystały inne zwierzęta. Jakież to było niesprawiedliwe! Łapki naszych pradziadów były za małe, by mogły uchwycić choćby tę kość i przygrzmocić nim czyhającej na resztki mięsa małpie. Barbarzyński człowiek przeganiał stada naszych przodków może tym właśnie gnatem, tylko dlatego, że był większy i silniejszy.

Pewnie miała rację. Kiedyś zacząłem się głośno zastanawiać dlaczego nasi pradziadowie nie zebrali się już wtedy w kupę, żeby poradzić sobie z ludźmi i innymi dużymi zwierzętami, ale wyjaśniła mi, że tamta nasza słabość okazała się właśnie siłą, że słusznie zrobiliśmy stawiając na przetrwanie, a nie na agresywne podboje.

- To właśnie doprowadziło do upadku ludzi - wyjaśniała - nadmiar agresji, który skierowali w końcu przeciwko sobie samym. Byli skazani na wyginięcie, ale też trzeba przyznać, że utorowali nam drogę, wybijając wielkie koty, nim sami się wytłukli. Podziwiam naszych mędrców, którzy potrafili nauczyć nas czekać cierpliwie na naszą kolej i zgłębiać tajniki ludzkiej cywilizacji, byśmy mogli wziąć z niej to, co przydatne, a odrzucić to, co niszczące.

Ten wywód nie bardzo przypadł mi do gustu, bo pochwała cierpliwości oznaczała dla mnie długie oczekiwanie, nawet jeśli nie na swoją kolej, to na odpowiednie czas i miejsce, kiedy to i gdzie usłyszeć mógłby od niej, że podziwia ten efekt setek tysiącleci cierpliwości, jakim jestem ja i pragnie, by następne pokolenia poniosły ową cnotę w przyszłość.

Ponownie rozpłakała się, kiedy przeczytaliśmy o odkryciu wielkiego ludzkiego cmentarzyska, powstałego w efekcie jakiejś prehistorycznej zarazy.

- Płaczę - szeptała, ocierając się swoim wąsem o mój - płaczę nie z powodu tego, co znaleźli, tylko z powodu tego, co się nie zachowało. Najpewniej jeszcze parę tysięcy lat temu, były tam też drobne kosteczki naszych dziadków, które z powodu owej właśnie drobności, skruszały i obróciły się w pył. Każda ludzka zaraza dopadała najpierw nas, dziesiątkowała, uśmiercała całe stada. Te potwory obwiniały nas wtedy o całe zło i rozpoczynały się prawdziwe pogromy całych nacji. Przetrwaliśmy tylko dzięki potencji naszych dziadków i płodności babek.

Śniło mi się później, że żyjemy oboje w tamtych straszliwych czasach i robimy to coś, co pozwoliło przetrwać nam wszystkim. Żałowałem, gdy się obudziłem, że obecnie nie zdarzają się już podobne wielkie zarazy, a ona nie dawała się w żaden sposób namówić byśmy się do przetrwania przygotowywali profilaktycznie, ot tak na wszelki wypadek, gdyby coś niedobrego miało się jednak wydarzyć.

Nie była jednak beksą. Kiedy pojechaliśmy do muzeum labiryntów i oglądaliśmy wymyślne korytarze, przez które przepędzano naszych przodków, kiedy wysłuchaliśmy pogadanki o przeprowadzanych na naszym gatunku eksperymentach medycznych, w jej oczach widziałem błysk gniewu, choć mnie było raczej niedobrze i chyba po raz pierwszy nie miałem wtedy ochoty na przytknięcie nosa do jej czarnych i ruchliwych nozdrzy. Prawdę mówiąc i tak porzygałem się później w domu na wspomnienie wycieczki, ale wiedziałem, że ona przetrwała taką chwilę słabości, jeśli w ogóle ją miała.

- W takich labiryntach eksterminowano naszą inteligencję - zgrzytając zębami wspominała muzeum przy naszym następnym spotkaniu - ale w końcu obróciło to się na naszą korzyść. Przetrwali ci najinteligentniejsi, ci których zmutowano w kierunku jeszcze większej odporności niż naturalnie wrodzona. Ileż jednak wymagało to cierpień! Iluż niewinnych oddało życie w straszliwych męczarniach! Nie ma we mnie ani krzty współczucia, kiedy pomyślę, że ludzie równie bestialsko traktowali siebie i w końcu zniszczyli do ostatniego. Żarłoczność dinozaurów i sadyzm kotów wydają mi się przy ludzkim wyrafinowaniu niewinną igraszką.

Słowo igraszka powróciło moje myśli na normalne tory. Wyobraziłem sobie jak bezbłędnie odnajduję drogę w labiryncie, na którego końcu jest ona, uwięziona przez ludzi w klatce, jak bez wahania naciskam odpowiednią dźwignię i jak nasi oprawcy w nagrodę pozwalają nam zostać razem w jednym pomieszczeniu. Może było w tym coś z masochizmu czy perwersji, ale znów powołałem się na wolę przetrwania, w wyniku której przynajmniej część naszego potomstwa miałaby szansę wydostania się na wolność. Opowiedziałem jej o swoich fantazjach i pierwszy raz dostrzegłem w jej oczach iskierkę, która gasnąc zamieniła się w leciutką mgiełkę. Pomyślałem, że chyba jednak mam u niej jakieś szanse.

Historia naszego gatunku zbliżała nas do siebie. Wędrowaliśmy ramię w ramię przekopując się przez epoki, wzmacniając naszą zażyłość podziwem dla mądrości i wytrwałości naszych przodków, dojrzewaliśmy do bycia w pełni szczurami, do świadomości naszego dziejowego posłannictwa, do przekazania owej zakodowanej w nas przeszłości w czasy mające dopiero nadejść. Nadchodziły jednak bardzo powoli, zacząłem już nawet tracić nadzieję i oglądać za innymi samicami, choć zwrócenie się w jakąś inną stronę potraktowałbym jednak jako życiową porażkę. Spełnienie moich marzeń przyszło zupełnie nieoczekiwanie, choć z obecnej perspektywy doświadczenia życiowego wiem, że tak to właśnie bywa.

Kopaliśmy wtedy bardzo głęboko, choć na szczęście ziemia w tej okolicy była miękka i mocno wzruszona przez krety. Ich obecność wzbudziła w niej refleksje nad tym bliskim nam gatunkiem, tak nieszczęśliwie zatrzymanym na niższym stopniu ewolucji. Snuła swoje filozoficzne rozważania, gdy nagle z piskiem rzuciła mi się w ramiona i jak dziecko zawiesiła na szyi. Tym co wywołało jej przestrach była muszę przyznać wyjątkowo paskudna dżdżownica, która wypełzła jej pod łapki i wiła się nieco bezradnie próbując zagłębić z powrotem w glebę. Nie zastanawiałem się wtedy wiele, mając łapy pełne szczęścia, które unosiłem w bezpieczne miejsce na zielonej i bujnej trawie. Zrozumienie przyszło znacznie później.

Irracjonalny lęk naszych samic przed glistami psychologowie tłumaczą jakąś reminiscencją z czasów, kiedy to mieliśmy jeszcze ogony. Uważałem to zawsze za pewien rodzaj samiczej kokieterii, zwłaszcza, że po spowodowanej w ludzkiej epoce zagładzie atomowej dżdżownice przetrwały tylko w nielicznych miejscach świata i to tylko te, które przystosowały się do życia na znacznych głębokościach. A jednak, kiedy obecnie łączę ze sobą różne nie mające pozornie związku ze sobą fakty, dochodzę do wniosku, że oddanie się mojej ukochanej na widok owego marnego robaka, nie było wcale przypadkowe. Historia mogła nas zbliżać, ale łączyła bardziej na płaszczyźnie intelektualnej niż na bardziej intymnych. Ostatecznie zjednoczyć mogła nas tylko przyszłość. I pomyślcie teraz, jeżeli ludzkie kobiety bały się w nieuzasadniony sposób nas - szczurów, to czyż głównie nie dlatego, że intuicyjnie wyczuwały w nas następców swojego gatunku? Czy szukanie przed nami męskiej opieki nie było naturalnym odruchem mającym na celu przetrwanie gatunku? Rozmnożenie go, by jeszcze przez jakiś czas mógł przeciwstawiać się naporowi lepiej przystosowanej generacji? Możecie powiedzieć, że to bzdura, że nie mam żadnych dowodów na potwierdzenie swojego przypuszczenia, żadnego naukowego wsparcia swojej teorii, ale wierzcie mi, kiedy patrzę na obłe, zupełnie bezmyślne, wstrętne cielska tych żyjących w ciemnej ziemistej wilgoci stworów, jestem całkowicie pewien, wiem - one będą następne.

Czytałem kiedyś wywody pewnego psychologa, którego nazwiska niestety nie pamiętam, na temat wpływu budowy ludzkiej dłoni na rozwój mózgu, a co za tym idzie inteligencji. Chodziło o to, że dzięki olbrzymim możliwościom manipulacyjnym, wszelkim chwytom, ruchliwości palców itp. dłoń stymulowała mózg, podsuwając mu coraz to nowe możliwości działania, konstruowania narzędzi i posługiwania się nimi.

Wywód przekonał mnie, bo wyobraźcie sobie choćby tylko, ile sposobów dłubania w nosie umożliwia dłoń. Można dłubać każdym z dziesięciu palców, można dłubać w obu dziurkach na raz, w każdej nawet dwoma palcami, trzema właściwie też, ale nie bardzo wiadomo po co, chyba że dla czystej sztuki. Wariantów drogi czytelniku jest bardzo wiele i nie będę cię nimi zanudzał, zwłaszcza, że możesz sam przećwiczyć wszystkie typowe i wykombinować jakieś niecodzienne.

Jasne, że dłubanie w nosie to tylko maleńki wycinek aktywności jaką może przejawiać nasza dłoń. Niemniej ten właśnie eksperyment pozwolił mi potwierdzić empirycznie poglądy psychologa. Zaakceptowałem te rewelacje jako część przyswojonej wiedzy, poczułem się mądrzejszy, bardziej ludzki i swego człowieczeństwa bardziej świadomy.

Na ogół nie odczuwam jakiejś szczególnej wyższości nad zwierzętami, to znaczy zdaję sobie sprawę ze swojej gatunkowej przewagi nad nimi, choć raczej wolałbym to nazywać innością, bez jakiegoś szczególnego wartościowania. W tym względzie polemizowałbym może nawet ze św. Franciszkiem, którego określenie - bracia mniejsi, mogło powstać w Europie, ale już w Azji czy Afryce, gdzie żyją słonie nie wydaje mi się ono do końca obrazującym ludzko-zwierzęce relacje. Może jest zresztą w tym coś więcej, bo Murzynów i Hindusów my Europejczycy traktujemy z pewną wyższością, nawet jeśli odżegnujemy się od rasizmu.

Tak więc próbując czynić ziemię sobie poddaną daleki jestem od antropocentryzmu, przyglądając się jednak swym dłoniom zaczynałem pojmować to, co mnie od zwierząt różni, co umożliwiło mi zapanowanie nad psem, koniem, słoniem, a też wydojenie krowy, wyłapanie pcheł i wygniecenie gnid. Tymi ręcami - pomyślałem. O ileż sprawniejsze od łap, pazurów, kopyt, płetw nawet skrzydeł. Jakże trudno rywalizować ze mną padalcom, wężom i dżdżownicom. I wtedy przyszła mi na myśl małpa.

Nie buntuję się przeciwko teorii Darwina i nie dostrzegam sprzeczności między nią a Księgą Rodzaju. Nie wiem do końca, czy Adam i Ewa byli małpami, czy stali się nimi po wygnaniu z raju, czy w ogóle było jakoś inaczej, ale jakoś wiarę i naukę można zapewne ze sobą pogodzić mając trochę i jednej i drugiej. Zaniepokoiło mnie jednak coś innego. Jeśli bowiem pochodzę od małpy - rozumowałem - to teoria uczącej inteligencji dłoni wydaje się być zagrożoną. Zrozumcie kochani, małpa ma przecież cztery ręce. Teoretycznie powinna być zatem znacznie inteligentniejsza ode mnie i od was - tych co to czytacie.

Zapewne jako dzieci próbowaliście dłubać w nosie dużym palcem u nogi. Niektórym to się nawet, jak sądzę udało, ale małpie przychodzi to ze zdecydowanie większą łatwością. Sam widziałem kiedyś w ZOO. Jeśli więc możliwości dłoni rozwijają inteligencję, to małpa powinna być od człowieka dwa razy bardziej rozwinięta, a może nawet, nie jestem mocny z matematyki, kwadratowo bardziej? Sęk w tym, że nie jest.

Nie jest? Tym razem przypomniałem sobie pewną przeczytaną w dzieciństwie książkę o różnych dziwnych zwierzętach, które niby są, ale ich nie ma, to znaczy wierzą w ich istnienie krajowcy, a czasem widują podróżnicy. Taki jest Yeti, taki amerykański Wielka Stopa, takie było okapi, nim się okazało, że naprawdę jest. W tej książce było o człekopodobnym stworze, żyjącym gdzieś w Afryce, podobnym do goryla, ale znacznie bardziej ludzkim, na tyle, że nazywający to stworzenie Pongo krajowcy twierdzili, że Pongo umie mówić, ale się z tym nie zdradza, by nie zapędzono go do pracy.

Pracę jak napisano wymyślił Pan Bóg dla Adama, żeby mu się po wygnaniu z raju nie nudziło. Pongo chyba się nie nudzi nie pracując, albo to, że się nudzi mu nie przeszkadza. Pewne raczej, że spracowanym Murzynom nic nierobienie wydawało się stanem pożądanym, błogostanem rzec można. Możliwe, że kiedy obecnie rozwinęli się cywilizacyjnie i dosięgnęło ich bezrobocie, zmienili zdanie. Logicznym wnioskiem jest też jednak ten, że ówcześni mieli owych Pongo za sprytniejszych od siebie, który to spryt, można dopowiedzieć, mógł być efektem czwororęczności.

Wybaczcie, że się zawaham w tym miejscu. Domniemana prawdziwość teorii inteligentnej dłoni, prowadzi bowiem do zanegowania wartości wszelkich zdobyczy tak cywilizacyjnych jak i humanistycznych. Żałosne zaczynają wydawać się umiejętności rozpalania ognia, używania kamiennego tłuka, wynalazek koła i wszystko inne aż po komputery, coca-colę i prezerwatywy. Mało sensowne są też religia, filozofia i uduchowione medytacje buddyjskich mnichów.

Istoty naprawdę inteligentne skaczą nadal po drzewach, żrą banany i iskają się w celu zacieśnienia więzi rodzinnych. Nie są aż tak głupie, żeby zrywać się na szóstą do roboty i stać później w kilometrowych korkach, nie były aż tak debilne, żeby rozbić atom, a potem zgromadzić tyle wyprodukowanych z niego bomb, że niewielka ich część wystarczyłaby do całkowitego rozpierdzielenia uczynionego poddanym sobie świata w drobny mak. Jasne też, że istoty naprawdę inteligentne nie obalają najpierw znienawidzonego systemu, żeby potem wybierać tworzących go ludzi na posłów i prezydentów.

Istoty naprawdę inteligentne potrafiły się przed zrealizowaniem tych wszystkich cudów techniki i umysłu powstrzymać. Nie zrobiły nic, bo wyszło im na to, że to właśnie najlepsze co mogą zrobić. Nie odkryły Ameryki, nie poleciały na Księżyc, bo nie było im to jakoś szczególnie potrzebne do szczęścia. Czy dociera do ciebie drogi czytelniku, że nawet dla tak dużej przyjemności jak wypicie porannej kawy nie warto było budować piramid? Pewnie nie dociera.

Przeniosłem wzrok ze swoich inteligentnych dłoni, na tępo bezmyślne stopy. Gdybyż na powrót stały się chwytne. Może kiedyś wrócą po swoich własnych śladach na drzewo, zapominając, że rosną na nim owoce dobrego i złego? Podobno nie mają szans, a z nimi i ja.